Kluczowym pierwiastkiem w kontekście niedokrwistości jest żelazo, odgrywające zasadniczą rolę w produkcji hemoglobiny. Jego niedobór prowadzi do anemii, jednej z najczęstszych form niedokrwistości. Wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym to złożony proces, na który wpływa wiele czynników, w tym stan jelit oraz obecność określonych mikroorganizmów.
Coraz więcej uwagi poświęca się roli mikrobioty jelitowej – zespołu mikroorganizmów zamieszkujących nasze jelita – w regulacji wchłaniania żelaza. W artykule przyjrzymy się m.in. temu, jak równowaga mikrobioty może wpływać na biodostępność tego pierwiastka oraz jakie znaczenie mogą mieć probiotyki w łagodzeniu skutków ubocznych doustnej terapii żelazem. Choć dane kliniczne w tym zakresie są wciąż ograniczone, dostępne przesłanki sugerują, że mikrobiota może odegrać istotną rolę w profilaktyce i leczeniu anemii.
Przyczyny i rodzaje anemii
Wyróżnia się różne typy anemii, w tym m.in. anemię sierpowatą – dziedziczną i ciężką chorobę wynikającą z obecności nieprawidłowej hemoglobiny – oraz anemię złośliwą, spowodowaną niedoborem witaminy B12.
Niedobór żelaza jako najczęstsza przyczyna
Najpowszechniejszą przyczyną niedokrwistości jest niedobór żelaza – pierwiastka niezbędnego do syntezy hemoglobiny. W warunkach fizjologicznych żelazo dostarczane jest wraz z pożywieniem i wchłaniane w jelicie cienkim, głównie w dwunastnicy. Gdy ten proces zostaje zaburzony, może dojść do niedoboru i w konsekwencji do rozwoju anemii.
Jednym z powodów może być niewystarczająca podaż żelaza w diecie, szczególnie u osób stosujących diety roślinne bez odpowiedniej suplementacji lub u dzieci w okresie intensywnego wzrostu. Problemem może być również ograniczone wchłanianie żelaza w przewodzie pokarmowym, które występuje w przypadku chorób takich jak celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna czy przy stanach zapalnych jelit.
Kolejną ważną przyczyną są nadmierne straty krwi, które przewyższają możliwości kompensacyjne organizmu. Do takich sytuacji należą m.in. obfite miesiączki, krwawienia z przewodu pokarmowego (np. z wrzodów żołądka lub dwunastnicy), a także częste oddawanie krwi czy przewlekłe krwawienia niewielkiego stopnia, które mogą pozostawać niezauważone przez długi czas.
Inne rodzaje anemii
Nie każda niedokrwistość wynika z niedoboru żelaza. Wyróżniamy również inne, niekiedy bardziej złożone typy anemii. Anemia megaloblastyczna to stan, w którym dochodzi do zaburzenia dojrzewania czerwonych krwinek, spowodowanego niedoborem witaminy B12 lub kwasu foliowego. Komórki krwi stają się nieprawidłowo duże i niezdolne do prawidłowego funkcjonowania. Przyczyną może być zarówno uboga dieta, jak i zaburzenia wchłaniania.
Innym przykładem jest anemia w przebiegu chorób przewlekłych, takich jak choroby autoimmunologiczne, stany zapalne czy nowotwory. W takich przypadkach organizm, mimo odpowiednich zasobów żelaza, nie jest w stanie efektywnie go wykorzystywać, co prowadzi do tzw. funkcjonalnego niedoboru żelaza.
Żelazo w diecie – hemowe i niehemowe
Żelazo występuje w pożywieniu w dwóch podstawowych formach: hemowej i niehemowej. Różnią się one nie tylko pochodzeniem, ale przede wszystkim stopniem przyswajalności przez organizm. Zrozumienie tej różnicy ma duże znaczenie dla skutecznego planowania diety zapobiegającej niedokrwistości.
Żelazo hemowe – lepiej przyswajalne
Żelazo hemowe obecne jest wyłącznie w produktach pochodzenia zwierzęcego. Charakteryzuje się wysoką biodostępnością – jego wchłanianie może sięgać nawet 20–30%, niezależnie od innych składników diety. To sprawia, że jest ono szczególnie cennym źródłem tego pierwiastka, zwłaszcza w profilaktyce i leczeniu anemii.
Do najbogatszych źródeł żelaza hemowego należą:
- mięso czerwone, takie jak wołowina czy jagnięcina,
- podroby, szczególnie wątróbka, która jest jednym z najbogatszych produktów pod względem zawartości żelaza,
- ryby i owoce morza, w tym sardynki, małże czy tuńczyk.
Żelazo niehemowe – gorzej przyswajalne
Żelazo niehemowe pochodzi z produktów roślinnych i cechuje się znacznie niższym stopniem wchłaniania – zwykle poniżej 10%. Jego przyswajalność w dużym stopniu zależy od obecności innych składników diety, które mogą działać wspomagająco lub hamująco.
Do głównych źródeł żelaza niehemowego należą:
- rośliny strączkowe – takie jak soczewica, ciecierzyca, fasola,
- warzywa liściaste – np. szpinak, jarmuż,
- orzechy i nasiona, m.in. pestki dyni czy nasiona sezamu,
- produkty pełnoziarniste, np. kasze, chleb razowy, płatki owsiane.
Czynniki wspomagające wchłanianie żelaza
Istnieją naturalne składniki diety, które mogą znacząco zwiększyć wchłanianie żelaza – szczególnie niehemowego. Należą do nich:
- witamina C, obecna m.in. w cytrusach, papryce, natce pietruszki – poprawia rozpuszczalność żelaza i tworzy łatwiej przyswajalne kompleksy,
- produkty fermentowane, takie jak kiszonki.
Czynniki hamujące wchłanianie żelaza
Niektóre składniki pożywienia mogą utrudniać przyswajanie żelaza. Należą do nich:
- kawa i herbata – zawierają taniny, które tworzą z żelazem trudno przyswajalne kompleksy,
- mleko i produkty mleczne – bogate w wapń, który konkuruje z żelazem o wchłanianie,
- fityniany – obecne w niektórych produktach zbożowych, mogą wiązać żelazo i ograniczać jego dostępność.
Mikrobiota jelitowa a przyswajanie żelaza
Chociaż o żelazie najczęściej mówi się w kontekście krwi i czerwonych krwinek, to właśnie jelita odgrywają kluczową rolę w jego metabolizmie. To w górnym odcinku jelita cienkiego – przede wszystkim w dwunastnicy – dochodzi do wchłaniania żelaza z pożywienia. Efektywność tego procesu zależy nie tylko od rodzaju żelaza i obecności składników wspomagających, ale także od stanu błony śluzowej jelita oraz składu mikrobioty.
Jak mikrobiota wpływa na wchłanianie żelaza
Coraz więcej badań wskazuje, że mikrobiota jelitowa – czyli zespół mikroorganizmów zasiedlających nasze jelita – może istotnie wpływać na biodostępność żelaza. Niektóre bakterie jelitowe, zwłaszcza z rodzaju Lactobacillus i Bifidobacterium, wykazują zdolność do modyfikowania lokalnego pH i wspierania redukcji żelaza do formy łatwiej przyswajalnej przez komórki nabłonka jelitowego.
Z drugiej strony, dysbioza jelitowa, czyli zaburzenie równowagi mikrobioty, może prowadzić do stanów zapalnych jelit, uszkodzenia bariery śluzówkowej i pogorszenia procesu wchłaniania. W takich warunkach organizm może mieć trudność nie tylko z absorpcją żelaza, ale także z jego efektywnym wykorzystywaniem, co zwiększa ryzyko rozwoju anemii.
Utrzymanie zdrowej mikrobioty jelitowej to nie tylko kwestia ogólnego dobrostanu, ale także istotny element profilaktyki niedokrwistości wynikającej z niedoboru żelaza. Zbilansowana dieta i wysokiej jakości probiotyki mogą wspierać rozwój korzystnych bakterii, które poprawiają środowisko jelitowe i ułatwiają przyswajanie kluczowych mikroelementów.
Negatywny wpływ suplementów żelaza na mikrobiotę
Choć suplementacja żelaza jest powszechnie stosowaną metodą leczenia anemii, zwłaszcza tej z niedoboru żelaza, nie jest pozbawiona skutków ubocznych. Doustnie przyjmowane preparaty żelaza mogą wpływać niekorzystnie na mikrobiotę jelitową, szczególnie wtedy, gdy dostarczane ilości przekraczają potrzeby organizmu lub są słabo wchłaniane. Niewchłonięte żelazo pozostaje w świetle jelita, gdzie może stanowić pożywkę dla niektórych niekorzystnych mikroorganizmów, co zaburza naturalną równowagę mikrobioty.
Zaburzenia mikrobioty jelitowej w wyniku suplementacji żelaza może prowadzić do różnych nieprzyjemnych objawów ze strony układu pokarmowego. Wśród najczęściej zgłaszanych skutków ubocznych znajdują się:
- wzrost liczby niekorzystnych bakterii jelitowych,
- zaparcia,
- biegunki,
- bóle brzucha
Aby ograniczyć negatywny wpływ preparatów żelaza na jelita, warto skonsultować z lekarzem możliwość stosowania mniejszych dawek, podzielonych na kilka porcji w ciągu, a także wybór odpowiedniego żelaza, o lepszej biodostępności (np. żelaza dwuwartościowego). Skutki uboczne złagodzi także wsparcie mikrobioty poprzez probiotyki i prebiotyki, które mogą pomóc w utrzymaniu równowagi mikrobioty oraz właściwa dieta (np. unikanie nadmiaru produktów hamujących wchłanianie żelaza, takich jak kawa czy mleko, w bezpośrednim sąsiedztwie przyjmowania preparatu).
Rola probiotyków w przyswajaniu żelaza i ochronie mikrobioty
Jak probiotyki wspierają metabolizm żelaza?
Jak już wspominaliśmy, w ostatnich latach rośnie zainteresowanie rolą probiotyków nie tylko w kontekście zdrowia jelit, ale także w regulacji metabolizmu żelaza. Niektóre szczepy bakterii, takie jak Lactiplantibacillus plantarum 299v wykazują zdolność do zwiększania biodostępności żelaza.
Ponadto probiotyki mogą zmniejszać skutki uboczne suplementacji żelaza, takie jak zaparcia, biegunki czy bóle brzucha. Dzieje się tak, ponieważ wspierają równowagę mikrobiologiczną i hamują rozwój patogennych drobnoustrojów, które mają tendencję do namnażania się w obecności nadmiaru wolnego żelaza.
Zwiększenie wchłaniania żelaza z suplementów
Choć suplementy żelaza mają za zadanie uzupełniać jego niedobory, nie zawsze są w pełni efektywne – ich biodostępność może być ograniczona przez czynniki dietetyczne, stan zapalny jelit, a także obecność niekorzystnych bakterii. W tym kontekście probiotyki mogą znacząco zwiększyć skuteczność suplementacji, zmniejszając ilość zalegającą w świetle jelita – co przekłada się zarówno na lepszą skuteczność leczenia, jak i mniejsze ryzyko efektów ubocznych.
Probiotyki a zdrowie jelit w kontekście anemii
Probiotyki wspierają trawienie, poprawiają szczelność bariery jelitowej i mogą łagodzić stany zapalne, co czyni je istotnym elementem wspomagającym terapię. U pacjentów z chorobami zapalnymi jelit, w których suplementacja żelaza może nasilać objawy, probiotyki stanowią potencjalne narzędzie łagodzące.
Jakie probiotyki wybierać?
Nie wszystkie probiotyki działają tak samo – ich skuteczność zależy od konkretnego szczepu, dawki oraz jakości produktu. W kontekście wspierania metabolizmu żelaza i zdrowia jelit warto wybierać szczepy przebadane klinicznie, takie jak L. plantarum 299v.
Podsumowanie
Anemia z niedoboru żelaza to częsty problem zdrowotny, który może wynikać nie tylko z niedostatecznej podaży żelaza, ale również z jego słabego wchłaniania i zaburzeń mikrobioty jelitowej. Kluczowym elementem profilaktyki i leczenia anemii jest:
- zróżnicowana dieta bogata w żelazo hemowe i niehemowe, wspierana przez witaminę C i fermentowane produkty;
- świadome stosowanie suplementów żelaza, z uwzględnieniem możliwych skutków ubocznych dla przewodu pokarmowego;
- wsparcie jelit probiotykami, które pomagają utrzymać równowagę mikrobioty, poprawiają biodostępność żelaza i chronią przed negatywnymi skutkami terapii.
Regularne stosowanie probiotyków wysokiej jakości, takich jak szczep L. plantarum 299v i, może stanowić cenne uzupełnienie leczenia niedokrwistości i element dbania o ogólne zdrowie jelit.
Źródła:
- Anemia (niedokrwistość): przyczyny, rodzaje, objawy i leczenie, Wiercińska M., Medycyna Praktyczna (dostęp online 14.05.2025).
- Probiotic strain Lactobacillus plantarum 299v increases iron absorption from an iron-supplemented fruit drink: a double-isotope cross-over single-blind study in women of reproductive age, Hoppe M. et al., National Library of Medicine (dostęp online 14.05.2025).
- Niedokrwistość na tle niedoboru żelaza w diecie, Lipiński P. et al., Kosmos. Problemy Nauk Biologicznych 2014, t. 63, nr 3, s. 373-379 (dostęp online 14.05.2025).
- Probiotyki – recepta na zdrowie? Kaźmierska. A, Kosmos. Problemy nauk biologicznych, t. 63, nr 3, s. 455-472 (dostęp online 14.05.2025).