Dieta w zakażeniu Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) - co można jeść?

Co to jest Clostridioides difficile?

Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) to gatunek Gram-dodatnich beztlenowych bakterii o kształcie pałeczki, których charakterystyczną cechą jest zdolność do tworzenia przetrwalników, czyli form spoczynkowych umożliwiających im przetrwanie w ekstremalnie niekorzystnych warunkach. 

Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) występuje naturalnie w środowisku i stanowi element mikrobioty przewodu pokarmowego niektórych gatunków zwierząt. Bytuje także w przewodzie pokarmowym około 70% niemowląt i małych dzieci. Zazwyczaj nie daje jednak żadnych objawów, co wiąże się prawdopodobnie z niewykształceniem odpowiednich receptorów w nabłonku jelitowym.

W przypadku hospitalizacji ryzyko kolonizacji przez Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) zwiększa się i szacunkowo wynosi od 15% do 35%. Innym czynnikiem predysponującym jest stosowanie antybiotyków o szerokim spektrum działania lub cytostatyków, które zakłócają proces regeneracji nabłonka.

W ostatnich latach odnotowano znaczny wzrost liczby zakażeń i ciężkość przebiegu Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) w Stanach Zjednoczonych, Kanadzie i Europie. Szacuje się, że aż 94% tych infekcji pojawiło się po kontakcie z placówkami ochrony zdrowia, z czego trzy czwarte ma swoje źródło poza środowiskiem szpitalnym.

Czynniki ryzyka

Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) jest szczególnie niebezpieczny dla osób hospitalizowanych i tych, które przyjmują antybiotyki. Antybiotyki niszczą nie tylko szkodliwe bakterie, ale również te korzystne, co tworzy dogodne środowisko dla Clostridioides difficile do rozmnażania się. Do innych czynników ryzyka należą: pobyt na OIOM, podeszły wiek, nieswoiste zapalenia jelit, steroidoterapia, ciężkie choroby towarzyszące (np. chorzy przewlekle dializowani), niechirurgiczne procedury gastroenterologiczne, nabyte lub wrodzone niedobory odpornościowe oraz stosowanie inhibitorów pompy protonowej. Ostatni wskazany czynnik ryzyka budzi jednak pewne kontrowersje i jego rola nie została ostatecznie i jednoznacznie wykazana, choć wiele danych na taki związek wskazuje.

Objawy Clostridioides difficile

Objawy zakażenia bakterią Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) mogą manifestować się w różnorodny sposób, obejmując łagodną, samoograniczającą się biegunkę aż po symptomy toksycznej okrężnicy olbrzymiej (występuje u około 3% pacjentów z Clostridium difficile i blisko 11% w przypadku zakażeń szczepem NAP1/BI/027). Zwykle objawy infekcji pojawiają się w ciągu 3–10 dni od rozpoczęcia antybiotykoterapii, jednakże mogą również wystąpić 2–10 tygodni po jej zakończeniu. Zakażenie może dotyczyć także pacjentów nieleczonych antybiotykami, szczególnie tych hospitalizowanych i z grupy ryzyka.

W cięższych przypadkach może dojść do zapalenia jelita grubego, które charakteryzuje się częstym (2–20 razy dziennie) wypróżnianiem zielonkawych, luźnych i cuchnących stolców, czasem zawierających śluz i krew. Tego rodzaju biegunce towarzyszy silny ból brzucha, gorączka, silne odwodnienie. W przypadku toksycznej okrężnicy olbrzymiej mogą pojawić się powikłania, takie jak perforacja jelita. Badanie kolonoskopowe może ujawnić obecność białawych lub żółtawych błon na przekrwionej błonie śluzowej. W łagodniejszych przypadkach występuje jedynie obrzęk, przekrwienie i granulacje błony śluzowej, przypominające zmiany charakterystyczne dla wrzodziejącego zapalenia jelita grubego.

Diagnoza i leczenie

Rozpoznanie oraz leczenie zakażenia Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) stanowią kluczowe aspekty właściwego postępowania z pacjentami oraz skutecznej kontroli zakażeń. Głównym celem laboratorium jest szybka identyfikacja bakterii Clostridioides difficile w próbce kału pobranej od pacjentów z objawami biegunki.

W niektórych łagodniejszych przypadkach terapia obejmuje przerwanie stosowania antybiotyków, które mogą sprzyjać rozwojowi infekcji, oraz podanie innych, określonych antybiotyków. W przypadkach poważnych zakażeń konieczna może być hospitalizacja.

Ze względu na istotność szybkiego podejmowania decyzji i potencjalne powikłania związane z opóźnieniem leczenia, większość pacjentów poddawana jest ustalonej terapii. Obecnie w praktyce klinicznej najczęściej stosuje się dwa antybiotyki: wankomycynę i metronidazol. Doustna wankomycyna, rekomendowana jest jako pierwszorzędowa terapia w ciężkich przypadkach zgodnie z międzynarodowymi i krajowymi wytycznymi. W przypadkach łagodniejszych zakażeń alternatywą jest metronidazol, który wykazuje podobną skuteczność do wankomycyny. Warto jednak zaznaczyć, że według wielu badaczy skuteczność metronidazolu wykazuje tendencję do systematycznego obniżania się w ciągu ostatnich lat.

Niestety, zarówno stosowanie wankomycyny, jak i metronidazolu, nie eliminuje ryzyka powtarzających się epizodów zakażenia. U około 25% pacjentów z zespołem Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) ponowne wystąpienie objawów zakażenia ma miejsce w ciągu 30 dni po zakończeniu terapii, z czego około 45–65% doświadcza kolejnych, czasami licznych nawrotów.

Nawroty są związane z nieadekwatną odpowiedzią immunologiczną (brakiem produkcji wystarczającej ilości przeciwciał przeciw toksynom), niemożnością zniszczenia bakterii z powodu ich przekształcania się w formy przetrwalnikowe lub niewystarczającym przenikaniem antybiotyku do miejsc namnażania się bakterii, a także rozwijającą się opornością na antybiotyki. Ponadto, nawroty mogą być wynikiem ponownego zakażenia zupełnie nowym szczepem.

W leczeniu biegunek poantybiotykowych proponuje się również stosowanie probiotyków, a także zaleca się odpowiednie postępowanie żywieniowe i leczenie objawowe (uzupełnianie niedoborów wodno-elektrolitowych, leki rozkurczowe). Badania nad skutecznością probiotyków wykazały korzystne rezultaty w przypadku niektórych szczepów z rodzaju Lactobacillus i drożdży Saccharomyces boulardii. Te ostatnie stanowią mikroorganizm, który przywiera do ścian jelit, natychmiast po podaniu kolonizuje je, a po 5 dniach od zaprzestania podania znika z układu pokarmowego. Probiotyki stanowią środek prewencyjny w zakażeniu Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile), szczególnie u osób z podwyższonym ryzykiem zachorowania. Ograniczenia ich stosowania dotyczą natomiast pojedynczych przypadków pacjentów z grzybicą, która wynika z nadmiernej kolonizacji przez Saccharomyces boulardii.

Profilaktyka biegunki poantybiotykowej

Zapobieganie biegunce poantybiotykowej to obecnie kluczowe zagadnienie ze względu na sytuację epidemiologiczną związaną z Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile). Redukcja nieuzasadnionego stosowania antybiotyków stanowi podstawowy środek kontroli tych zakażeń i jest obecnie priorytetem międzynarodowej ochrony zdrowia. Istotną rolę odgrywa również identyfikacja rezerwuarów Clostridioides difficile w środowisku szpitalnym. 

Szpitale muszą przestrzegać surowych protokołów dotyczących kontroli zakażeń, aby ograniczyć rozprzestrzenianie się bakterii. W celu skutecznej profilaktyki zaleca się stosowanie wytycznych opracowanych przez ekspertów z towarzystw SHEA/IDSA oraz ESCMID. Zalecenia obejmują m.in. używanie standardowych definicji zakażenia Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile), ciągłe monitorowanie sytuacji epidemiologicznej (w tym nowych przypadków, także tych ze skutkiem śmiertelnym), stosowanie środków ochrony, dbanie o higienę rąk, izolowanie chorych oraz regularne czyszczenie i dezynfekcję powierzchni szpitalnych odpowiednimi środkami.

Dieta w zakażeniu Clostridioides difficile

Dieta odgrywa istotną rolę w przypadku zakażenia Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile), wspomaga leczenie i przyspiesza proces zdrowienia. Warto wziąć pod uwagę kilka zaleceń dotyczących diety w zakażeniu Clostridioides difficile:

• unikaj produktów mlecznych – osoby z zakażeniem Clostridioides difficile często mają trudności z trawieniem laktozy, dlatego zaleca się ograniczenie lub całkowite wyeliminowanie produktów mlecznych z diety podczas zakażenia,
• ogranicz błonnik – w czasie zakażenia Clostridioides difficile błonnik może podrażniać jelita, co może pogłębiać objawy. Ograniczenie spożycia warzyw, owoców i pełnoziarnistych produktów zbożowych może pomóc w złagodzeniu biegunek,
• unikaj słodzonych napojów i sztucznych słodzików – produkty zawierające sztuczne substancje słodzące mogą drażnić jelita. Zaleca się unikania napojów gazowanych, a także produktów słodzonych sztucznie,
• spożywaj lekkostrawne produkty – podczas zakażenia Clostridioides difficile ważne jest spożywanie lekkostrawnych produktów, które mogą pomóc w zminimalizowaniu obciążenia dla przewodu pokarmowego,
• pij dużo płynów – ważne jest utrzymanie odpowiedniego nawodnienia, szczególnie w przypadku biegunek. Picie wody, wywarów ziołowych lub napojów elektrolitowych może pomóc w zrównoważeniu utraconych płynów,
• unikaj alkoholu i kofeiny – zarówno alkohol, jak i kofeina mogą drażnić przewód pokarmowy. Zaleca się unikania tych substancji podczas zakażenia Clostridioides difficile.

Co można jeść przy zakażeniu Clostridioides difficile?

Postępowanie żywieniowe w pierwszym etapie leczenia podczas ostrej biegunki obejmuje:

• spożywanie kleików ryżowych, ugotowanych na wodzie z dodatkiem łyżeczki delikatnej margaryny lub oleju kokosowego,
• wybór pieczywa ryżowego,
• spożywanie sucharów bez dodatku cukru oraz czerstwego pieczywa, najlepiej bezglutenowego,
• włączenie do diety zupy z rozgotowanej marchewki,
• spożywanie kisielu bez dodatku cukru,
• picie naparu z jagód suszonych oraz gorzkiej herbaty.

W drugim etapie leczenia, po ustąpieniu ostrej biegunki, zaleca się stopniowe rozszerzanie diety o lekkostrawne, naturalne produkty, bez sztucznych dodatków i konserwantów. Wśród zalecanych produktów znajdują się:

• biały ryż, ziemniaki i kasza jaglana,
• mięso i wędliny drobiowe,
• jajka gotowane na miękko,
• gotowane i rozdrobnione warzywa, takie jak marchewka, buraki czerwone, pietruszka (mogą być spożywane w formie soków, musów lub przecierów),
• owoce cytrusowe,
• produkty mleczne, takie jak jogurt naturalny, kefir i zsiadłe mleko (preferowane jest samodzielne wykonanie).

Podsumowanie

Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) to bakteria, która w ostatnich latach stała się przedmiotem zwiększonego zainteresowania ze względu na jej rosnącą rolę w zakażeniach układu pokarmowego, zwłaszcza w środowisku szpitalnym. Artykuły i badania na ten temat koncentrują się głównie na diagnostyce, leczeniu i profilaktyce zakażenia.

Rozpoznanie Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) jest kluczowe dla skutecznego postępowania terapeutycznego. Badania dotyczące szybkiego i precyzyjnego wykrywania bakterii w próbkach stolca są nieustannie rozwijane, a identyfikacja toksyn produkowanych przez Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) jest istotnym krokiem w diagnozie.

W zakresie leczenia istnieje konieczność zrównoważonego podejścia, obejmującego odstawienie antybiotyków, eliminację czynników ryzyka oraz stosowanie specyficznych antybiotyków, takich jak wankomycyna czy metronidazol. Eksperci podkreślają również rolę profilaktyki, wskazując na potrzebę ograniczenia nieuzasadnionego stosowania antybiotyków, ścisłej kontroli zakażeń i przestrzegania odpowiednich procedur higienicznych w placówkach medycznych.

W obszarze żywienia dieta odgrywa ważną rolę w procesie leczenia zakażenia Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile). Wskazuje się produkty spożywcze, które mogą wspomagać leczenie, zwłaszcza w przypadku biegunek, i podkreśla znaczenie dostosowania diety do etapu leczenia.

Clostridioides difficile (wcześniej Clostridium difficile) to problem zdrowotny, który wymaga interdyscyplinarnego podejścia. Badania i artykuły na ten temat mają istotne znaczenie dla zrozumienia mechanizmów zakażenia, skutecznego leczenia oraz skutecznych działań profilaktycznych, zwłaszcza w kontekście wzrastającej odporności bakterii na stosowane antybiotyki.

Źródła:

1. Clostridium difficile – narastający problem diagnostyczny i terapeutyczny, P. Albrecht, H. Pituch, Gastroenterologia Kliniczna 2013, t. 5, nr 1, s. 40–51 (dostęp online 4.01.2024). 
2. Zakażenia Clostridium difficile jako problem zdrowia publicznego, J. Jośko-Ochojska, L. Spandel, Probl Hig Epidemiol 2014, t. 95, nr 3, s. 568-573 (dostęp online 4.01.2024).
3. Dieta w zakażeniu Clostridium difficile, strona internetowa Wojewódzkiego Szpitala Specjalistycznego w Legnicy (dostęp online 4.01.2024). 
4. Wybrane aspekty zakażeń Clostridium difficile, A. Mehlich et al., Postepy Hig Med Dosw 2015, nr 69, s. 598-611 (dostęp online 4.01.2024).